Buiten de gebaande paden
Buiten de gebaande paden
01. Hup, naar buiten!
- interview met docent Merel Collenteur
Merel Collenteur begon als biologiedocent op de middelbare school, maar verruilde het klaslokaal al snel voor onderwijs op een zeilschip. Inmiddels zet ze zich in als pleitbezorger van ‘regeneratief leren’. Daarin vormt het herstellend vermogen van de natuur en onszelf, als onderdeel van de natuur, een belangrijk uitgangspunt.
“Regeneratie is een biologisch verschijnsel dat gaat over het herstellend vermogen van organismen en ecosystemen. Als onderdeel van de natuur geldt dit ook voor ons als mens. Als we regeneratie vertalen naar onze maatschappij, dan gaat het erover dat we ons bij alles wat we doen niet alleen afvragen of het goed is voor ons of onze portemonnee, maar ook of het goed is voor de aarde, het systeem als geheel. Dat is niet hetzelfde als duurzaamheid. Want dat gaat over behoud. Regeneratie gaat ook over herstel.”
Wat kunnen we leren van de natuur?
“Bij regeneratief onderwijs kijken we naar wat we kunnen leren van de natuur. Maar ook naar hoe we kunnen leven in balans met onszelf, met anderen en de aarde. Hoe we onze systemen anders kunnen inrichten, zodat we het herstellend vermogen aanspreken. Wat we leren op school bepaalt voor een groot deel hoe we als mens met de aarde omgaan. Daarvoor zijn vaardigheden nodig. Die behandel ik in mijn workshops. Het gaat bijvoorbeeld over speelsheid, durf, veerkracht, kritisch denken. Niet alleen soft skills, ook cognitieve vaardigheden.”

Natuur is overal, laat Merel Collenteur haar leerlingen zien.
Rust vinden
“Regeneratief onderwijs is niet per se hetzelfde als buitenonderwijs, maar het kan er onderdeel van zijn. Op dit moment zie ik veel jongeren en kinderen worstelen met hun mentale gezondheid. Daar ligt vaak een vraag onder: Waar ben ik thuis? Waar mag ik echt zijn? Voor mij persoonlijk is die plek buiten, in de natuur. Wie dat van jongs af aan meekrijgt, weet dat er in de natuur altijd een plek voor je is. Daar ontstaat voor veel mensen rust.
Het is geen methode, het is een visie. Dit begint als leraar bij jezelf. Waar zit je energie? Helpt het om met de klas naar buiten te gaan, een fijn muziekje op te zetten, even een rustig moment in te bouwen, samen te lachen? Zelf ga ik het liefst naar buiten. Natuur is wie wij zijn, ze is er gewoon en je hoeft bovendien geen materialen aan te schaffen.”
Andere groepsdynamiek
“Als je de omgeving verandert, gebeurt er al iets met een klas. We leren als mens van nature door een verandering van omgeving. Het kan wel even wennen zijn om jongeren mee naar buiten te nemen. De groepsdynamiek verandert vaak. Iemand die weinig aansluiting heeft, kan buiten opeens een heel andere rol krijgen.
Op school worden leerlingen vaak cognitief aangesproken. Dat begint al met de eindtoetsen op de basisschool.
Een leerling zei ooit tegen mij: ‘Ik zit maar op het vmbo.’ Dan huilt mijn hart als docent, want we hebben echt iedereen nodig! We zijn zo cognitief gericht en steeds ingesteld op economische groei. Regeneratief onderwijs kent andere waarden en iederéén is van waarde.
“Als je de omgeving verandert, gebeurt er al iets met een klas. Iemand die weinig aansluiting heeft, kan buiten opeens een andere rol krijgen.”
De voortdurende nadruk op presteren maakt leraren en leerlingen moe. We voelen in de samenleving, maar ook in het onderwijs dat dit niet houdbaar is. Regeneratief onderwijs kan hier een antwoord op zijn.”
Natuur oordeelt niet
“In de natuur vind je rust. Het is belangrijk dat kinderen daarmee in aanraking komen, maar dat is niet voor iedereen vanzelfsprekend. De natuur oordeelt niet. Alleen al kijken naar een groene muur maakt mensen rustig, daar is onderzoek naar gedaan. Je systeem wordt vitaler, je herstelt sneller van ziekte als je naar groen kijkt.
Je hoeft ook niet super lang buiten te zijn. Tien minuten maakt al verschil. Het hoeft niet meteen de Veluwe te zijn: stap gewoon de school uit. In het plantsoen buiten vind je al natuur en kan het leren beginnen.
Van natuur leer je je fysieke grenzen verkennen. Samenwerken gaat goed, juist bewegend. Daarom is sporten of gym ook zo belangrijk. Goed kunnen kijken en observeren is iets wat leerlingen bij uitstek buiten leren. Daar haal je ook ontzag uit, voor de complexiteit van de natuur. Actiever kijken, breder kijken. Voor de komende generaties liggen er pittige uitdagingen op hun bord. Om te zien dat er in de natuur chaos én veerkracht is, dat is leerzaam en versterkend.”
Niet alleen voor biologie of de basisschool
“Biologie en tekenen zijn meestal de vakken die met leerlingen naar buiten gaan. Maar ook met wiskunde kan het: hoe hoog is die boom, wat is de omtrek? Met natuurkunde kun je sterren kijken tijdens een kamp, maar ook een boomhut bouwen. Zo is buiten leren te combineren met veel vakken. Op dit moment zie je hier in het basisonderwijs meer aandacht voor.
Helaas stoppen buitenlessen vaak op de middelbare school, terwijl het zo goed is voor de persoonlijke en sociale ontwikkeling van jongeren. Docenten ervaren druk om aan exameneisen te voldoen en om als school goed te scoren. Dat geeft minder ruimte voor andere vormen van lesgeven. Daarom ben ik voor kleine stapjes. Al is het maar één wiskundeles in het jaar.”
Samen leren, uitproberen
“Regeneratief onderwijs gaat over meer dan alleen natuur. Het gaat er ook over waar je als leraar energie van krijgt. Waar heb je behoefte aan? Daarop reflecteren kan best eng zijn. Maar je menselijkheid, je hoofd, hart en onderbuik mogen er zijn als je voor de klas staat. Hóe je voor de klas staat bepaalt zeer hoe kinderen van je leren.
“Het hoeft niet meteen de Veluwe te zijn: stap gewoon de school uit. In het plantsoen vind je al natuur en kan het leren beginnen”
Leraren denken vaak dat zij alles moeten weten en moeten kunnen uitleggen. Maar je kunt ook met elkaar en van elkaar leren. Dat vind ik persoonlijk het allerleukst. Ik leer veel van jongeren.
Het is echt uitproberen en creatief zijn. Hoe ontwikkel je aandacht, menselijkheid, hoe kun je meer vertragen in het onderwijs? Dat kan heel goed met en in de natuur.
Met regeneratief onderwijs maak je als leraar ook een bewustwordingsproces door. Er is niet één manier, één methode. Geweldloos communiceren kun je heel goed gebruiken, maar het is niet per se dé methode om onderwijs regeneratief te maken.
Als je regeneratief leren wilt toepassen, is het belangrijk dat je steun krijgt. Kijk of er een collega mee naar buiten kan, of een technisch-onderwijsassistent. Misschien heb je een collega die er ook mee aan de slag wil, zodat jullie samen kunnen sparren."

Klein beginnen werkt het beste
"De eerste keer buiten lesgeven kan best chaotisch voelen, maar dat is niet erg. Als leraar heb je geleerd: als je klas rustig is, dan doe je het goed. Maar buiten kunnen enthousiasme en speelsheid de overhand krijgen. Ga toch nóg een keer naar buiten. Niet direct opgeven, omdat je schrikt van de chaos.
Begin ook waar je je comfortabel bij voelt. Als je denkt dat iets goed zou zijn voor je havo-5-klas, maar je hebt een betere band met je 4-vwo-klas, begin dan eerst met 4-vwo.
En verwacht dat je niet meteen de hele les kunt afmaken. Laat ze eerst eens tien minuten over het schoolplein lopen met een vraag of opdracht. Klein beginnen werkt het beste.”
Meer weten? Merel Collenteur geeft een workshop op 24 mei 2023 tijdens het Onderwijs Innovatie Festival.
02. DE NATUUR IN
Lestips voor het basisonderwijs van Natuurwijs.nl
Bodemhelden ontdekken
Groep 1-6

Ga naar een plek met bomen en bestudeer samen de grond. Wat leeft? Wat is dood? Wat is levenloos? Leerlingen verzamelen dood materiaal (afgevallen takjes, blad) en bespreken dit. Ze leggen dit op de grond in een mandalavorm. Ligt dit er volgend jaar nog? Vertel over bodemdiertjes in de strooisellaag die het dode materiaal opeten en omzetten in voedingsstoffen voor planten. Laat leerlingen zoeken naar deze bodemhelden: wie zijn dat?
Reken-/tekenopdracht
Groep 6-8

Kinderen oefenen met het principe ‘op schaal’ tekenen. Eerst maken ze buiten op papier een tekening van een dier of blad of bloem. Vervolgens trekken ze met een geodriehoek het tegelpatroon van de bestrating (bijvoorbeeld stoeptegels) op schaalgrootte over de tekening. Daarna tekenen ze met stoepkrijt hun boom of vlinder tien keer groter op het schoolplein.
Superslimme planten
Groep 8

Ga naar het bos of een andere plek met veel bomen en planten. Laat de leerlingen van verschillende bomen en planten onderzoeken op welke slimme manier de boom/plant zijn zaden verspreidt. Maken ze daarbij gebruikt van de wind, water, dieren of een andere slimme truc? Wat zijn nog meer slimme trucs van bomen en planten? Hoe klimt klimop bijvoorbeeld in een boom? Hoe prikt een brandnetel of kleeft kleefkruid?
Onderwaterkijker
Groep 4-8

Snij de bodem uit een oude emmer en span plasticfolie strak om de bovenkant. Dit zet je rondom vast met duct tape. Plaats de kant met folie op het wateroppervlak en druk iets onder water. Door de waterdruk gaat de folie bol staan wat het effect geeft van een vergrootglas. Met een zaklamp kun je nog dieper kijken. Wie leven daar? Met de app ‘Waterleven’ zoek je op welke waterdiertjes en waterplanten je ziet.